اقتصاد و فرهنگ با عزم ملی و مدیریت جهادی

مقدمه:

تلاش های طولانی، مبارزات همه جانبه، مجاهدت های معامله شده با خدا و خون های ریخته شده به پای نهال انقلاب اسلامی سرانجام در بهمن 57 به ثمر نشست و شجره طیبه انقلاب اسلامی شکوفا شد و جمهوری اسلامی پای بر عرصه حیات نهاد.

پس از ایجاد شورای انقلاب، تشکیل جهادسازندگی (امام خمینی : پیام مورخ 26/3/58) همچون شکل گیری کمیته، سپاه و... یکی از اولین تدابیر و تمهیدات مدیریتی، اداری و ساختار آفرین بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران بود.

اما پیام امام مبنی بر تشکیل جهادسازندگی خطاب به شورای انقلاب ، دولت ، سازمان و شخص خاصی نبود ، بلکه خطاب امام به ملت بود و مؤکداً تمامی اقشار مردم را مخاطب پیام خود قرار دادند: «ملت ما راجع به این سازندگی مهیا بودن خودشان را اعلام کنند». و در ادامه این پیام فرمودند: «ما دستمان را پیش ملت دراز می کنیم و از ملت می خواهیم که همه در این نهضت شرکت کنند و همه دست برادری به هم بدهند و این سازندگی و جهادسازندگی را شروع کنند.» (1)

با این پیام بود که جهادسازندگی برای پر کردن خلاءهای نظام اداری و اجرایی کشور در عرصه سازندگی و کمک به توسعه و عمران و آبادی مناطق عقب مانده (به ویژه روستاها) با جلب مشارکت داوطلبانه افراد علاقه مندی که ایثارگرانه آماده خدمت به اهداف انقلاب برای جبران عقب ماندگی ها بودند در فردای آن روز (27/3/58) تشکیل گردید. امام در آن پیام به عنوان تبلور اراده ملت اعلام نمودند: «دانشجوهای عزیز، متخصصین، مهندسین، بازاریان، کشاورزان و همه قشرهای ملت داوطلب برای این است که ایرانی که بطور مخروبه به دست ما آمده است را بسازند». و بر این اساس بود که این حرکت همگانی و مردمی و تلاش جمعی را "جهادسازندگی" نام نهادند و فرمودند:

"باید ما بگوییم یک جهادسازندگی، موسوم کنیم این جهاد را به جهادسازندگی که همه قشرهای ملت، زن و مرد، پیر و جوان، دانشگاهی و دانشجو، مهندسین و متخصصین، شهری و دهاتی همه با هم باید تشریک مساعی کنند و این ایران را که خراب شده است بسازند."

مشارکت جهادی مردم با همین ویژگی ها و براساس همین رهنمودها آغاز گردید و فرهنگ جهادی را در قالب جهادسازندگی پدیدار ساخت. از همان روز نخست شکل گیری جهادسازندگی ، ساختاری ترین ویژگی های این فرهنگ جهادی در معرض هجوم تهدیدات برنامه ریزی شده و غیر برنامه ریزی شده ای بود که بعدها به عنوان "آفات فرهنگ جهادی" بر ساختار و عملکرد جهادسازندگی تأثیرات قابل توجهی بر جای گذاشت.

مقاله حاضر درصدد است در راستای آسیب شناسی فرهنگ و مدیریت جهادی با بررسی برخی از مهمترین ویژگیهای فرهنگ جهادی، به شناسایی آفات و تهدیدات فرهنگ و مدیریت جهادی بپردازد. به منظور بررسی دقیق تر مفروضات با 210 نفر از افرادی که از بدو تأسیس جهادسازندگی تا ابتدای سال 64 به آن پیوسته اند (برخی از آنان همچنان در جهاد کشاورزی مشغول خدمت می باشند و برخی دیگر در مقاطع مختلف بنابه دلایل مختلف از جهاد سازندگی جدا شده اند) مصاحبه گردیده است. این افراد در سطوح سازمانی مختلفی از کارمند و کارشناس تا مدیران ارشد ستادی وصفی بوده‌اند.

مقدمه:

در این نوشتار تنها به واقعیت‌های موجود در مدیریت جهادی بسنده نمی‌شود، بلکه آنچه باید در مدیریت جهادی -که تعبیر دیگری از مدیریت اسلامی است- لحاظ شود، منظور نظر قرار می‌گیرد.

ممکن است در تحلیل پدیدار شناسانه و واقع گرایانه مدیریت موجود به کاستی هایی هم بربخوریم، که البته برمی‌خوریم زیرا مبرّا دانستن مدیریت موجود از کاستی ها، نوعی قناعت کردن به وضعیت موجود است و مانع پیشرفت خواهد بود. اما نگاه انتقادی به آنچه درحال جریان است با انضمام بابسته ها و وضعیت آرمانی و مطلوب می تواند افق بهتر و موفق تری را پیش روی مدیران بگشاید از اینرو آنچه در این مقاله بررسی می‌شود،‌ درحقیقت بیان رویکردهای ارزشی و اسلامی درباب مدیریت است که از آن به «مدیریت جهادی» تعبیر می‌شود و اساساً مباحث این نوشتار ناظر به وضع موجود نیست.

ر

رسی منظومه فکری مقام معظم رهبری بیانگر وجود خط سیری هوشمندانه در بیان راهبردهایی است که هرسال متناسب با شرایط جامعه، نیاز کشور و میزان پیشرفت کار، تحت عنوان شعار سالانه مطرح و با ایراد سخنرانی‌های طول سال، تشریح و تکمیل می‌گردد، به عبارت دیگر راهبردهای مذکور همگی از اجزای سیستم (سامانه) جامعی محسوب می‌شوند که تمام ویژگی‌های سامانه (نظام)، از جمله؛ پیوستگی و وابستگی اجزاء بر آنها مترتب است.

همان گونه که اشاره شد، این سامانه جامع که با هوشمندی منحصربفردی تعقیب می‌شود، اهداف خاصی را دنبال می نماید، که بی‌شک باید از شکل گرفتن سه ضلع مثلث قدرت ملی یعنی؛ علم، اقتصاد و فرهنگ، به عنوان یکی از مهمترین اهداف آن نام برد، البته مؤلفه‌های قدرت ملی تنها در این سه شاخصه محدود نمی‌شود و موارد دیگری را نیز در بر می‌گیرد که یا مانند قدرت رهبری و حمایت مردمی بر تمام سیستم، محیط است، یا مانند شرایط جغرافیایی و منابع طبیعی (ثروت های خدادادی) در سطحی پایین تر از سایر شاخصه‌ها قرار دارد و یا مانند قدرت نظامی و پیشرفت های صنعتی، محصول سایر مولفه‌ها محسوب می‌گردد.

چگونه می توان تحقق راهبرد سال در عرصه فرهنگ را عملیاتی کرد؟

رهبر معظم انقلاب در سخنرانی اولین روز بهار امسال، از فرهنگ به عنوان هوایی که تنفس می‌کنیم یاد کردند تا به این ترتیب بار دیگر اهمیت عرصه فرهنگ را به مردم و مسئولان یادآوری کنند. همان فرهنگی که دو دهه قبل نسبت به هجمه علیه آن از طریق «ناتوی فرهنگی» هشدار دادند و چندی بعد بروز و ظهور آن عینیت یافت.

اکنون در شرایطی بار دیگر «جهت گیری» مثبت در حوزه فرهنگ در نامگذاری سال اهمیت یافته که طی چند سال گذشته مشغولیت های سیاسی و اقتصادی مانع از آن شده است که توسعه فرهنگی مورد توجه دولت ها– چنان که باید – قرار گیرد و نگاه بخش عمده ای از شهروندان چنان معطوف به معضلات معیشتی شده که در واقع از این عرصه «حساسیت زدایی» شده و بستری ایجاد شده برای رشد برخی آسیب ها که به تعبیر رهبر معظم انقلاب، حتی عرصه های اقتصادی و سیاسی را هم با مشکلاتی روبرو ساخته است.

صلاح جامعه بدون اصلاح فرهنگ آن میسر نیست. تلاش‌های اقتصادی و اجتماعی زمانی می‌توانند شاهد مقصود را در آغوش بگیرند که الزامات مورد نظر آنها در فرهنگ جامعه نهادینه شده باشد. ابعاد فرهنگ و تأثیر آن، بر خلاف باور برخی، به احداث مراکز آموزشی خلاصه نمی‌شود. گستره فرهنگ و کار فرهنگی از جزئی‌ترین فعالیت‌های فردی تا جدی‌ترین مسئولیت‌های اجتماعی کشیده شده‌است. به تعبیر رهبر معظم انقلاب «فرهنگ از اقتصاد هم مهمتر است.» [۱]

به همین دلیل ورود به عرصه فرهنگ و فعالیت‌های فرهنگی، به دلیل ابعاد گسترده آن، باید ورودی کارآمد، مداوم، همراه با مدیریت راهبری و در یک کلام حرکتی جهادی باشد. تعبیری که از سوی مقام معظم رهبری بارها مورد استفاده قرار گرفت و نهایتاً سال ۱۳۹۳ با آن نامگذاری شد. «واقع قضیّه این است که کارزار فرهنگى از کارزار نظامى اگر مهم‌تر نباشد و اگر خطرناک‌تر نباشد، کمتر نیست؛ این را بدانید؛… واقعاً یک میدان کارزار است اینجا»[۲] چنین راهبرد ویژه‌ای نیازمند طرح یک مختصات خاص برای فعالیت‌های فرهنگی است. بدون در نظر گرفتن نیازها و لوازم مورد نیاز برای فعالیت‌های فرهنگی، نمی‌توان به پایان مطلوب آن‌ها دل بست. به همین دلیل جا دارد به شناخت ویژگی‌های کار فرهنگی مطلوب در بیان مقام معظم رهبری بپردازیم و به این پرسش مهم و اساسی پاسخ دهیم که اصولا برای توفیق در فعالیت‌های فرهنگی به چه لوازمی نیاز داریم؟ از چه موانعی باید بگذریم؟ و باید مراقب چه پرتگاه‌هایی باشیم؟

یران اسلامی در مسیر تکاملی خود در دهه‌ی حساس و تعیین کننده‌ی پیشرفت و عدالت قرار دارد. در این مرحله بیش از هر زمان نیاز به همگرایی، همفکری و همکاری در مقیاس ملی داریم. در عرصه خارجی نیز تشکیل جبهه مقاومت علیه هجوم سنگین استکبار جهانی یک الزام و ضرورت اجتناب ناپذیر است.

«از جمله اساسی ترین کارهای دشمنان در مقابله با کشور ما، مسائل اقتصادی است. البته در عرصه های فرهنگی هم فعالند، در عرصه سیاسی هم فعالند؛ در عرصه انحصارات علمی هم فعالند، اما در عرصه اقتصادی فعالیت بسیار زیادی دارند. همین تحریم هائی که دشمنان ملت ایران زمینه سازی کردند یا آن را برعلیه ملت ایران اعمال کردند و... از مسئولان کشور، چه در دولت، چه در مجلس، چه در بخش های دیگری که مربوط به مسائل اقتصادی می شوند و همچنین از ملت عزیزمان انتظار دارم که در عرصه اقتصادی با حرکت جهادگونه کار کنند، مجاهدت کنند. حرکت طبیعی کافی نیست، باید در این میدان، حرکت جهشی و مجاهدانه داشته باشیم.» (حضرت آیت الله العظمی خامنه ای پیام نوروزی، 1/1/90)

نویسنده این نوشتار، سعی دارد نظام اقتصادی اسلامی را در سه محور رفتار جهادی در اقتصاد، فرهنگ اقتصاد و اقتصاد فرهنگ مورد واکاوی قرار دهد.

نام‌گذاری سال 93، به دو حوزه اقتدارسازی ملی یعنی «اقتصاد» و «فرهنگ» می‌تواند فرصت‌ساز این دو عرصه بویژه ساحت فرهنگ باشد که در بیان رهبر معظم انقلاب، مهم‌تر از «اقتصاد» معرفی‌ شده‌است. این نگرش فرصت‌سازانه برای این قلمرو، در شرایطی می‌تواند در افق برنامه کوتاه‌مدت و بلندمدت عرصه فرهنگ دیده شود، که نکات زیر مورد توجه جدی‌تر سه ضلع «فرهنگ‌سازی» یعنی متولیان، نخبگان و فعالان عرصه‌ی فرهنگ عمومی قرار گیرد.

1.  شعارهای سال (که توسطِ رهبر انقلاب برگزیده می‌شوند) در مخاطره‌ی «شعارزدگی» قرار دارند. ویژگی این رویکرد آن است که «لبیک‌های شعاری» جای «پاسخ‌های عملی» را پر می‌کنند و مخاطبان اصلی پیام، با «گفتار درمانی» می‌کوشند که ناتوانی و یا ناکارآمدی خویش را پنهان کنند.